„Izbica przedstawia smutny widok”. Fotoreportaż z czasów I wojny światowej

Na drodze mijał ciągnięte przez „szkapiny” tabory powracających do swoich domów wygnańców. Były one naładowane sprzętem domowym, pierzynami i dziećmi, które często chorowały na dezynterię lub cholerę.

„Izbica przedstawia smutny widok (…), nędza spowodowana przez wojnę wygląda tu zewsząd” — czytamy w zapiskach K. Sienkiewicza. „Wyblakłe, źle ubrane, chorowite dzieci żydowskie łażą po błocie cuchnącym, w którym Izbica dosłownie tonie. Cholera grasuje tu, zabierając codziennie po kilka — kilkanaście osób”.

Wielkie wrażenie na delegacie zrobiły zniszczone wioski powiatu hrubieszowskiego. Oglądał opuszczone chałupy z oknami bez szyb, zgliszcza oraz stojące na pniu, sczerniałe zboża. Zauważył jednak, że sam Hrubieszów, mimo artyleryjskiego ostrzału zza Buga, nie został przez wojenną zawieruchę zniszczony.

Inaczej to wyglądało w pobliskim Terebiniu. Tam jedynym ocalałym budynkiem była cerkiew. Mieszkańców wsi nie było. Opuścili również okolice Tyszowiec. Delegat nie spotkał podobno na drodze „nikogo żywego”. Nie zauważył też żadnej krowy, konia, nawet kury.

Tyszowce szczęśliwe ocalały, bo — jak pisał Sienkiewicz — Rosjanie musieli się stamtąd wycofać w pośpiechu i nie zdążyli niczego spalić. Ocalał też Zamość i Komarów. Działania wojenne były dla większości zabudowań w tych miejscowościach łaskawe. Sami mieszkańcy (ci co pozostali w domach) jednak cierpieli, m.in. z powodu głodu i chorób — tak jak na całej Zamojszczyźnie.

Statystyki były przerażające. W wyniku działań wojennych, chorób (masowo umierano m.in. na cholerę) oraz głodu zmarł np. co trzeci mieszkaniec powiatów tomaszowskiego i hrubieszowskiego (33 proc.). Zabito też 60 proc. wszystkich koni i aż 70 proc. bydła.

Całe wsie zrównano z ziemią. Jak oszacowano, tylko w powiecie hrubieszowskim zniszczono aż 25 proc. wszystkich budynków, a w powiecie tomaszowskim ok. 21 proc.

W I wojnie światowej wzięły udział aż 33 państwa (1,5 mld ludności). W wyniku działań wojennych zabito 10 mln osób, a ok. 20 mln odniosło rany. Walki zakończyły się zwycięstwem państw ententy (Wielka Brytania, Francja, Rosja, Włochy, USA i in.). Dziś dla wielu osób to są tylko puste liczby, a wojna sprzed stu lat nie robi na nich wrażenia.

„Pamiątką” po krwawych, wojennych bataliach są dziesiątki wojennych cmentarzy. Tylko w gminie Nielisz można zobaczyć aż trzy takie nekropolie: w Nawozie, Wólce Złojeckiej oraz w Nieliszu. Pochowano na nich wielu Rosjan oraz co najmniej 2 tys. żołnierzy austriackich. W gminie Skierbieszów znajdują się cztery wojenne cmentarze. W Hajownikach miejsce spoczynku znalazło 1 tys. 650 żołnierzy rosyjskich, w Iłowcu pochowano 2 tys. wojaków austriackich, w Skierbieszowie Dulniku leży 320 żołnierzy niemieckich i 50 rosyjskich, a w Lipinie Nowej — 336 Austriaków i 344 Rosjan.

Takie wojenne cmentarze można oglądać w wielu miejscowościach Zamojszczyzny. Pozostały też m.in. stare fotografie. Można je kupić m.in. na targach staroci i giełdach kolekcjonerskich.

Czasami mają dość nietypową formę. Niedawno na targach staroci w Łodzi kupiliśmy zestaw 45 archiwalnych zdjęć z czasów I wojny światowej. Była to seria dodawana już po jej zakończeniu… do papierosów. Dlatego zdjęcia mają właśnie taki format.

Na rewersie znajdują się reklamy, ale także opisy miejsc gdzie wykonano fotografie. Cześć z nich powstała w Łodzi, na Mazurach i polach bitewnych w dzisiejszych granicach naszego kraju, czyli na froncie wschodnim I wojny światowej.

Przypominają o wielkim konflikcie zbrojnym o którym zbyt często zapominamy.